مقاله ای که در ادامه مطالعه می کنید توسط Jan Oliver Schwarz نوشته شده و در ژرنال Elsevier به چاپ رسیده است. این مقاله به ارزیابی آینده متدهای مطالعات آینده پژوهی در شرکت های آلمانی می پردازد.

چکیده

امروزه مشاهده می شود که تعداد رو به افزایشی از کمپانی های آلمانی از آینده پژوهی و متدهای آن به شکل های مختلف استفاده می کنند. این موضوع نشان می دهد که در حوزه مدیریت، گرایشی قوی به مطالعات آینده پژوهی وجود دارد. برای بررسی چگونگی آینده مطالعات آینده پژوهی، کمپانی دلفی مطالعه ای را انجام داد. از کارشناسانی که مسئول انجام این مطالعه بودند خواسته شده بود که نشان دهند آینده پژوهی چگونه در کمپانی ها استفاده می شود و همچنین آینده پژوهی برای یافتن مقبولیت بیشتر به چه چیزی نیاز دارد؟

پژوهش دلفی نشان می دهد که آینده پژوهی در کمپانی های آلمانی اهمیت بیشتری خواهد یافت. به خصوص به بهبود متدهایی همچون واکاوی محیطی، کاوش روند، پایش روند، هشدار زودهنگام استراتژیک و سناریوپردازی اشاره شد. با اینکه نتایج مطالعه دلفی نشان نمی دهد که نیاز به متدهای جدید وجود دارد، اما اجرای متدهای فعلی به عنوان دغدغه اصلی باقی خواهد ماند.

• معرفی

پس از تحول اولیه در مطالعات آینده پژوهی در دهه 1950 که عمدتا در بخش دولتی اتفاق افتاد، این مطالعات امروزه اهمیتی رو به افزایشی در سازمان ها پیدا کرده است. Royal Dutch Shell در دهه 1970 شروع به استفاده از تکنیک سناریوپردازی در فرآیند طرح ریزی خود کرد. در آمریکا درباره نقش آینده پژوهی شواهد ضد و نقیضی وجود دارد. آیا اهمیت آن افزایش خواهد یافت یا کاهش؟ پیتر شوارتز در مصاحبه ای بیان کرد که نقش آن پیشتر کاهش داشته است. در حال حاضر تعداد رو به افزایشی از شرکت ها در آلمان در حال استخدام نیروهای آینده پژوه هستند. این کمپانی ها در حال استفاده از متدهای آینده پژوهی و تشکیل گروه های تخصصی آینده محور هستند. به خصوص در مدیریت، گرایش زیادی به این حوزه وجود دارد. تنها افزایش فعالیت شرکت ها و تعداد گروه های تخصصی و مشاوره ای نیست که این امر را نشان می دهد؛ بلکه افزایش تعداد کنفرانس ها درباره آینده پژوهی در آلمان نیز نشانگر این موضوع است. این روند توسط نشریات مختلفی مورد تاکید قرار گرفته است که شرکت ها را بر آن می دارد تا آینده نگری را توسعه دهند. دو تن از نویسندگان برجسته در این مورد Hamel و Prahalad هستند. مطالعات آینده پژوهی در شرکت های آلمانی چگونه تکامل خواهد یافت؟ تقاضا برای آینده پژوهان را چگونه می توان تحلیل کرد؟ و زمینه های پژوهشی آینده را چگونه می توان مشخص کرد؟ تکنیک دلفی می تواند به بعضی از سوالات پاسخ دهد. تکنیک دلفی این مزیت را دارد که با غیرممکن ساختن تعاملات مستقیم، از تداخل های روانی کنترل نشده بین کارشناسان جلوگیری می کند.

• مدیریت و مطالعات آینده پژوهی

1-2- مطالعات آینده پژوهی

یافتن یک تعریف روشن و رایج از مطالعات آینده پژوهی ممکن نیست. این مقاله، آینده پژوهی را در فضای یک شرکت در نظر می گیرد، به عنوان فعالیتی که قصد حمایت از عمل آینده محور را دارد. برای معین کردن یک چارچوب مرجع برای مطالعه دلفی، در نظر گرفتن متدهای متنوع آینده پژوهی مهم است. هنگام مرور مطلب، سه متد قابل تشخیص است: تکنیک دلفی، تکنیک سناریوپردازی، پیش بینی کردن، که منظور پیش بینی در مقوله یک شرکت است که عمدتا پیش بینی (تجاری) کمی است. سیستم های هشدار زودهنگام استراتژیک، که ریشه آن به مفهوم مدیریت موضوع استراتژیک انسف برمی گردد، نقش مهمی را در آلمان ایفا می کند. Masini، May، Lindgren و Bandhold بیان می کنند که مدیریت مساله یک متد از مطالعات آینده پژوهی است. این مطالعه همچنین متدهای شبیه سازی و بازی و نیز تکنیک هایی که تفکر خلاقانه درباره آینده را پرورش می دهند را پوشش می دهد. این مجموعه، متدهایی از مطالعات آینده پژوهی را نشان می دهد که در شرکت های آلمانی استفاده می شوند، همان گونه که در مطالعه ای از شرکت مشاوره Z_punkt نیز توضیح داده شده است. این متدهای متفاوت در ادامه به طور مختصر توضیح داده خواهند شد:

1-1-2- پیش بینی کمی

هدف پیش بینی کمی، به ویژه در زمینه سازمانی، کمک به تصمیم گیرندگان برای اتخاذ بهترین تصمیم ممکن درباره اتفاقات آینده است. متد پیش بینی کمی عمدتا به تکنیک ملاک قرار دادن رویه ها و اطلاعات وابسته است. فرض اساسی این است که گذشته، مقدمه ای بر آینده است، اگر در نظر بگیریم که محیط یک سازمان به طور قابل توجهی تغییر نخواهد کرد.

2-1-2- شبیه سازی و گیمینگ

شبیه سازی و گیمینگ عبارت هایی هستند که برای توصیف شکل های مختلف یک قاعده مشابه استفاده می شوند. هر دو متد را می توان به عنوان تکنولوژی هایی برای کمک به تصمیم گیری نگاه کرد که شامل مدلسازی ریاضیاتی می باشند. گیمینگ ریشه در تئوری بازی که یک تئوری ریاضی است، دارد. این تئوری با موقعیت های رقابتی انتزاعی که شامل بازیکنان، حرکات و نتایج می شوند، سر و کار دارد. شبیه سازی بر خلاف تئوری بازی، عملی است که بعد از ساختن مدلی از واقعیت، شروع به نظاره چگونگی واکنش عناصر ارائه شده در مدل به دخالت های بازیکن می کند.

3-1-2- تکنیک دلفی

تکنیک دلفی یکی از دستاوردهای تحقیقات دفاع بود که توسط اولاف هلمر و نورمن دالکی در سال 1953 در کمپانی RAND با هدف بهبود استفاده از نظر تخصصی در سیاست گذاری ایجاد شد. هسته تکنیک دلفی این است که تعداد زیادی از کارشناسان به مشکل خاصی که مربوط به آینده است، می پردازند. در این فرآیند کارشناسان هیچ تماسی با یکدیگر ندارند؛ نظرات آنها توسط پرسشنامه هایی ارائه می شود. در ارزیابی پرسشنامه ها هدف دستیابی به یک اتفاق نظر بین عقاید متفاوت است.

4-1-2- تکنیک سناریوپردازی

شکل گیری تکنیک سناریوپردازی به دهه 1950 برمی گردد زمانی که هرمان کان از کمپانی RAND و همکار او آنتونی وینر، تکنیک سناریونویسی را ابداع کردند. در دهه 1970، Royal Dutch/Shell تکنیک سناریوپردازی را به چیزی که امروز به نام طراحی سناریو می شناسیم گسترش داد و تکنیک سناریوپردازی را با طراحی استراتژیک مرتبط کرد. بر خلاف سناریونویسی، طراحی سناریو متدی کیفی تر است که بیشتر بر فرایندی که توسط مدیریت یک سازمان اداره می شود بستگی دارد تا کارشناسان سناریو. هدف اصلی سناریوها شناسایی رویه های موجود و عدم قطعیت های مهم و ترکیب آنها در تصاویری از آینده است. هدف این تکنیک پوشش دهی همه پیامدها نیست بلکه کشف مرزهای نتایج آینده است. از همه مهم تر، سناریوها باید انواع مختلفی از آینده های محتمل را در نظر بگیرند و به ناممکن هایی خارج از قوه تصور فکر کنند.

5-1-2- مدیریت مساله و هشدار زودهنگام استراتژیک

هدف مدیریت مساله در درجه اول شناسایی و پایش روندها و نیروهای اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فناوری و سپس تفسیر و تعریف پیامدها و نظرات و در نهایت تعیین اقدامات استراتژیک برای رویارویی با موقعیت است. این ایده ها در آلمان در مفهوم هشدار زودهنگام استراتژیک شناخته می شوند. فرض بر این است که عدم تداوم ها بطور ناگهانی و بدون هشداری از قبل، صورت نمی گیرند. این نشانه های هشدار می توانند به عنوان سیگنال هایی ضعیف توصیف شوند. مفهوم سیگنال های ضعیف بر کشف سریع آن سیگنال هایی تمرکز دارد که می توانند منجر به غافلگیری های استراتژی شوند و همچنین شناسایی اتفاقاتی که بصورت بالقوه می توانند استراتژی سازمان را به خطر بیاندازند. شناسایی سیگنال های ضعیف با واکاوی محیط سازمان بدست می آید. مفوم واکاوی محیطی فرآیندی را توصیف می کند که محیطی که سازمان در آن فعالیت می کند به طور سیستماتیک برای دریافت اطلاعات مربوط واکاوی می شود. هدف این است که نشانه های زودهنگام از تغییرات محیطی محتمل شناسایی شوند و نیز تغییرات محیطی در حال پیشرفت کنونی مشخص شوند.

6-1-2- خلاقیت

با استفاده از خلاقیت، تمام متدها ذکر شده به صورت خلاصه در می آیند و تفکر خلاقانه درباره آینده پرورش پیدا می کند. به ویژه تکنیک طوفان فکری (brainstorming) برای تفکر درباره آینده مناسب است. دیگر تکنیک خلاقیت در مطالعات آینده پژوهی، کارگاه آینده است که توسط Robert Jungk طراحی شده است. استفاده از این تکنیک ها مثلا زمانی اجرای یک سناریو، اهمیت پیدا می کند.

2-2- مدیریت و مطالعات آینده پژوهی

مفاهیم مدیریت استراتژیک و مطالعات آینده پژوهی هر دو، پیچیدگی و دگرگونی رو به افزایش در محیط یک سازمان و نیز نیاز به مدیرانی که در چنین محیطی اقدام به تصمیم گیری نمایند را شناسایی می کنند. با نگاهی مختصر به نقشی که آینده در طرح ریزی و تصمیم گیری ایفا می کند، می توان به اهمیت مطالعات آینده پژوهی در مدیریت پی برد. پیش بینی آینده در طرح ریزی هم اکنون نیز در برنامه ریزی روزانه مشاهده می شود، چرا که هر تصمیم برای عملی، مستلزم فرضی درباره آینده است. طرح ها، زمان حال را به آینده متصل می کنند. بدون درکی از آینده نمی توان اقدام به تصمیم گیری کرد؛ بنابراین تصمیم گیری ها عمدتا آینده محور هستند. به ویژه، تکنیک سناریوپردازی جایگاه خود را به عنوان ابزاری شناخته شده در تدوین استراتژی ثبت کرده است. خود مفهوم مدیریت استراتژیک مرتبط با پرداختن به محیط سازمان است. انسف اینطور خلاصه می کند که مدیریت استراتژیک یک شیوه سیستماتیک برای اداره کردن تغییر استراتژیک است که شامل برنامه ریزی توانایی و استراتژی برای شرکت، پاسخ استراتژیک بی درنگ از طریق مدیریت مساله و مدیریت سیستماتیک مقاومت در دوران اجرای استراتژیک است. هدف مدیریت استراتژیک این است که با تاکید بر اهمیت تفکر در مورد آینده، به صورت کنش گرایانه ای آینده را خلق کند.

2-3- مطالعات آینده پژوهی در مدیریت آلمانی

با مروری مختصر بر ارتباط متقابل بین تصمیم گیری، برنامه ریزی و آینده، به اهمیت مطالعات آینده پژوهی در مدیریت پی می بریم. شرکت مشاوره آینده پژوهی آلمانی Z-punkt اولین بررسی مطالعات آینده پژوهی در شرکت های آلمانی را با هدف ارزیابی انگیزه ها و هداف به کار بردن این مطالعات در شرکت ها و تحلیل متدها انجام داد. در این پژوهش 26 شرکت بزرگ آلمانی که مطالعات آینده پژوهی مشابهی داشتند یا لااقل استراتژی های آینده محور و مبتکرانه ای را اتخاذ نموده بودند، مورد بررسی قرار گرفتند. این مطالعه نشان داد که مطالعات آینده پژوهی دیگر یک بخش فرمالیته در شرکت ها نیست؛ بلکه به عنوان ابزاری مهم برای تعیین استراتژی شرکت شناخته می شود. مطالعات آینده پژوهی هنوز به طور کامل در شرکت های مذکور جا نیفتاده ولی از اوایل دهه 1990 به مرور به مقبولیت بیشتری دست یافته است. قدیمی ترین و معروف ترین گروه آینده پژوهی آلمان DaimlerChrysler Society and Technology Research Group در برلین است. این گروه در سال 1979 تاسیس شد و در حال حاضر حدود مشاور و پژوهشگر در برلین، کیوتو، پالو آلتو و کالیفرنیا دارد. Deutsche Bank نمونه دیگر از شرکت هایی است که از آینده پژوهی استفاده می کنند. این فعالیت ها در دپارتمان پرسنل و دپارتمان پژوهش های اقتصاد کلان این شرکت انجام می شود. کمپانی مواد شیمیایی BASF اخیرا گروهی به نام تجارت آینده متشکل از 12 پژوهشگر تاسیس کرده است و Siemens mobile نیز گروهی را برای پژوهش درباره آینده تلفن های همراه در آلمان تشکیل داده است. از دیگر شرکت های آلمانی که از آینده پژوهی استفاده می کنند می توان به Deutsche Bahn، Lufthansa، BMW، Allianz Group، Deutsche Post، EADS، Volkswagen، Munich Reinsurance Group و Deutsche Telekom اشاره کرد.

• طراحی مطالعه دلفی

در حالی که مدارک حاکی از آن است که آینده پژوهی در شرکت های آلمانی اهمیت بیشتری یافته است، درباره چشم انداز پیش روی مطالعات آینده پژوهی چیز زیادی نمی توان گفت. به همین دلیل، مطالعه دلفی برای بررسی این موضوع انجام گرفت. مطالعه دلفی از دو مرحله تشکیل شده است. در مرحله اول شرکت کنندگان پرسشنامه ای با سوالات کمی و کیفی دریافت کردند. در مرحله دوم، اعضای پنل نتایج مرحله اول را دریافت کردند. با توجه به این اطلاعات از اعضای پنل خواسته شد در نظراتی که ارائه کردند را بازبینی کنند. این مرحله دوم مهم ترین ویژگی مطالعه دلفی است. نتایج پرسش های کمی به شکل های مطلق و نسبی ارائه شد. پرسش های کیفی جمع بندی شدند. یک مشخصه ضروری از این مطالعه این است که کارشناسان از سه گروه دعوت به شرکت شدند: مدیران سازمانی که در قالب استراتژیک فعالیت می کنند و مشاوران استراتژی و مدیریت، آینده پژوهان که در شرکت های مشاوره کار می کنند و همچنین دانشمندان حوزه مدیریت. اعضای گروه اول (مدیران سازمانی) از راه تماس با سازمان ها و شرکت های مشاوره انتخاب شدند. معیار برای انتخاب شرکت ها، گردش کار سالانه 500 میلیون یورو و تعداد کارمند بیش از 10000 نفر بود. شرکت های مشاوره ای که برای این مطالعه انتخاب شدند، از بین 20 شرکت بزرگ مشاوره مدیریت و استراتژی بودند. گروه دوم (آینده پژوهان) با تحقیق از بین گروه های کارشناسی مختلف و شرکت های مشاوره انتخاب شدند. در نهایت گروه سوم (دانشمندان) از بین اعضای آکادمیک دانشگاه های آلمان انتخاب شدند.

در مرحله اول، 84 شرکت کننده پرسش نامه ها را تکمیل کردند. 64 نفر از آنها در مرحله دوم پاسخ دادند و نظرات خود را با توجه به نتایج مرحله اول باز فرستادند. نرخ پاسخ برای مرحله دوم 76% بود. در شکل زیر نسبت سه گروه کارشناس در مرحله دوم فرآیند دلفی نشان داده شده است. بزرگ ترین گروه، گروه شامل مدیران سازمانی است که البته تمرکز مطالعه دلفی نیز بیشتر بر این گروه بوده است.

• نتایج مطالعه دلفی

1-4- وضع موجود: مطالعات آینده پژوهی در شرکت های آلمان

برای ارزیابی وضع موجود مطالعات آینده پژوهی شرکت های آلمان، تنها جواب های گروه مدیران سازمانی در این نقطه مد نظر است. به این دلیل که سوالات مرتبط با وضع موجود، در مرحله دوم مطالعه دلفی توزیع نشد، پاسخ های اعضای گروه مدیران سازمانی از مرحله اول نمایش داده شده است (شکل 2).

شکل 2 به این سوالات که کدام متدهای آینده پژوهی در گذشته و با چه بسامدی استفاده شده است. بدین ترتیب به این نتیجه می رسیم که متدهایی که بیشترین استفاده را در شرکت های آلمانی دارند شامل واکاوی محیطی، کاوش روند، پایش روند، هشدار زودهنگام استراتژیک و تکنیک سناریوپردازی، به همراه پیش بینی کمی و نیز متدهای تفکر خلاقانه درباره آینده می باشد. مقایسه این نتایج با مطالعه Z_punkt مشخص میکند که اهمیت واکاوی محیطی، کاوش روند، پایش روند و هشدار زودهنگام استراتژیک در همان سطح باقی ماند. در مقابل استفاده از تکنیک سناریوپردازی و روش های کمی افزایش یافته است، در حالی که متدهای تفکر خلاقانه درباره آینده در همان سطح باقی مانده است.

سوالات دیگر در رابطه با وضعیت کنونی مطالعات آینده پژوهی در شرکت های آلمانی مشخص کرد که 36% از مطالعات آینده پژوهی توسط کارمنداان به صورت انفرادی انجام می شود و 28% در دپارتمان ها. تنها 18% از اعضای این گروه بیان کردند که مطالعات آینده پژوهی یک بخش بنیادی در فرآیند طرح ریزی است و یا از مشاوران خارج از سازمان استفاده می شود (17%). در ادامه نتایج مشخص شد که مطالعات آینده پژوهی به میزان 56% در دپارتمان هایی مثل استراتژی، برنامه ریزی، توسعه سازمانی یا بازاریابی انجام می شود و 23% از آنها در بخش های متمرکز روی تکنولوژی انجام می شود.

 شکل 1. این شکل درصد اعضای شرکت کننده در این مطالعه یعنی مدیران سازمانی (Corporate Managers)، دانشمندان (Scientists) و آینده پژوهان (Futurists) را نشان می دهد.

 شکل 2. این شکل پاسخ به این پرسش از گروه مدیران سازمانی را نشان می دهد که کدام یک متدهای آینده پژوهی پیش تر در شرکت آنها استفاده شده است.

برای تحلیل وضعیت کنونی در شرکت ها، ارزیابی میزان مقبولیت مطالعات آینده پژوهی ضروری است. مطالعه دلفی نشان می دهد که مقبولیت مطالعات آینده پژوهی در کمپانی ها رو به افزایش است: 71% از اعضای پنل با این مطلب موافق بودند. بعضی دیگر عنوان کردند که مطالعات آینده پژوهی در کمپانی آنها به مقبولیت دست یافته است و اینکه بعد از مشاهده نتایجی مثل استفاده از این مطالعات برای دپارتمان برنامه ریزی و یا در جایی که مطالعات مطالعات آینده پژوهی می تواند در حل مسائل کسب و کار راهگشا باشد، این مقبولیت افزایش داشته است. تنها 9% اعلام کردند که این مقبولیت رو به کاهش است.